Informacyjny Serwis Policyjny

Jakie są aktualne kierunki zapobiegania i zwalczania przestępczości gospodarczej?

W polskim porządku prawnym nie funkcjonuje legalna definicja przestępstwa  gospodarczego. Literatura prawnicza i ekonomiczna określa przestępstwo gospodarcze jako czyn zabroniony, godzący lub zagrażający ponadindywidualnym dobrom w sferze życia gospodarczego, polegający na naruszeniu zaufania związanego z pozycją sprawcy lub instytucją życia gospodarczego, grożący utratą zaufania do systemu gospodarczego lub jego podstawowych instytucji. Przestępstwa gospodarcze naruszają interesy wszystkich uczestników obrotu gospodarczego (przedsiębiorców i konsumentów), a także godzą w instytucje finansów publicznych[1].

Na zakwalifikowanie danego zdarzenia tj. czynu zabronionego społecznie szkodliwego, jako „przestępstwa gospodarczego” decyduje de facto praktyka organów ścigania (Policji, Prokuratury). Owe organy ustalając właściwość merytoryczną swoich komórek organizacyjnych określają wymienioną przestępczość. Wyrazem powyższego mogą być wydziały w powszechnych jednostkach organizacyjnych prokuratury, którym przypisywana jest właściwość merytoryczna prowadzenia lub nadzorowania postępowań przygotowawczych tradycyjnie określanych jako przestępstwa gospodarcze. W zależności od szczebla danej jednostki mogą to być wydziały postępowań przygotowawczych, wydziały śledcze, wydziały do spraw przestępczości zorganizowanej.

W przypadku Policji zadania zwalczania i przeciwdziałania przestępczości  gospodarczej realnie determinuje uchylone już Zarządzenie nr 350 Komendanta Głównego Policji z dnia 1 lipca 2003 roku w sprawie zbierania, gromadzenia, przetwarzania i opracowania danych statystycznych o przestępczości oraz zamachach samobójczych i wypadkach tonięcia[2], które określało metody i formy wykonywania przez służby policyjne zadań w zakresie zbierania, gromadzenia, przechowywania, przetwarzania, opracowywania i udostępniania danych statystycznych o przestępczości. Przypisanie danego symbolu cyfrowego przestępstwa jako przestępstwa gospodarczego wskazuje jednocześnie, iż dane przestępstwo pozostaje we właściwości rzeczowej wydziałów do walki z przestępczością gospodarczą (dalej „Wydz. dw. Z PG”), które przeprowadzają 98% tych postępowań. Komórki do walki z przestępczością gospodarczą zlokalizowane są w komendach wojewódzkich/ Stołecznej, powiatowych, miejskich, rejonowych Policji i powoływane są w trybie art. 7 ust. 4 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 roku – o Policji[3]. Zgodnie z Zarządzeniem Nr 8 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 marca 2013 roku w sprawie regulaminu Komendy Głównej Policji[4] od 1 kwietnia 2013 roku zadania byłego Wydziału dw. Z PG Biura Kryminalnego KGP realizowane są przez dwa wydziały Biura Służby Kryminalnej KGP: Wydział Koordynacji Służby Kryminalnej oraz Wydział Wsparcia Zwalczania Przestępczości.

Jednym z kluczowych zadań Wydziałów dw. z PG jest zbieranie informacji w aspekcie pracy operacyjnej oraz prowadzenie postępowań przygotowawczych dotyczących naruszenia przepisów o charakterze gospodarczym zawartych w ponad 100 aktach prawnych, w których spenalizowane są rzeczone przestępstwa. Przykładowo można tu wskazać przestępstwa:

• polegające na fałszowaniu dokumentów i używanie ich jako autentycznych oraz poświadczenia nieprawdy w dokumentach;
• przeciwko mieniu, czyli wszelkiego rodzaju przywłaszczenia wyłudzenia pieniędzy i towarów;
• przeciwko obrotowi gospodarczemu, tj. wyłudzenia kredytów, pożyczek bankowych, wyłudzenia odszkodowań z tytułu umowy ubezpieczenia, pranie brudnych pieniędzy, udaremnienie egzekucji komorniczej, nierzetelne prowadzenie dokumentacji działalności gospodarczej i udaremnienie przetargów publicznych;
• przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi oraz fałszowanie znaków urzędowych;
• dotyczące uzyskania cudzego programu komputerowego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej – oszustwa internetowe;
• intelektualne, w tym wprowadzenia do obrotu towarów oznaczonych podrobionym znakiem towarowym;
• dotyczące sprzedaży napojów alkoholowych bez wymaganego zezwolenia, rozlewu wyrobów spirytusowych oraz wytwarzania wyrobów tytoniowych bez wymaganego zezwolenia;
• przestępczość paliwowa;
• przeciwko środowisku (negatywne następstwa działalności gospodarczych);
• przeciwko prawom pracowniczym (łamanie praw pracownika w zakładach pracy).

Łączna liczba funkcjonariuszy polskiej Policji realizujących zadania na rzecz zwalczania przestępczości gospodarczej liczy około 4% stanu faktycznie zatrudnionych funkcjonariuszy w Policji wspieranych w najpoważniejszych sprawach dotyczących przestępstw na szkodę interesów ekonomicznych RP przez Pion do Zwalczania Zorganizowanej Przestępczości Ekonomicznej Centralnego Biura Śledczego KGP.

Czy planowane są jakiekolwiek zmiany w programie kursu specjalistycznego w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej – jeśli tak, to na czym miałyby one polegać?

W sprawie kursu specjalistycznego w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej obowiązująca jest Decyzja nr 255 Komendanta Głównego Policji z dnia 13.06.2013 r. zmieniająca decyzję w sprawie programu kursu specjalistycznego w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej[5].

Jakie działania są podejmowane, aby usprawnić współpracę pomiędzy Policją a prokuraturą w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej?

W dniu 30 stycznia 2014 r. w siedzibie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Prokurator Generalny Andrzej Seremet, Minister Spraw Wewnętrznych Bartłomiej Sienkiewicz i Minister Finansów Mateusz Szczurek podpisali Porozumienie o współpracy w zakresie wypracowania systemowych rozwiązań w odniesieniu do przeciwdziałania i zwalczania przestępczości gospodarczej. Przedmiotowy dokument swoim zakresem obejmuje m.in. współpracę w zakresie wypracowywania systemowych rozwiązań w obszarze zwalczania tego rodzaju przestępczości. Porozumienie to ma doprowadzić do sytuacji, w której przestępczość gospodarcza, tzw. białych kołnierzyków będzie skutecznie zwalczana, przy zachowaniu równowagi między swobodą prowadzenia działalności gospodarczej przez uczciwych podatników.

Celem Porozumienia jest:

• opracowanie katalogu najistotniejszych działań oraz kierunków zmian legislacyjnych służących wzmocnieniu mechanizmów przeciwdziałania i zwalczaniu poszczególnych obszarów przestępczości gospodarczej oraz współpraca w zakresie ich wdrażania;
• wypracowanie propozycji mechanizmów efektywnego ewidencjonowania oraz zarządzania zabezpieczonym mieniem pochodzącym z przestępstw;
• wypracowanie zasad koordynacji współdziałania oraz taktyki, standardów i metodyki działań w zakresie zapobiegania i zwalczania najistotniejszych aspektów przestępczości gospodarczej oraz ściągania sprawców;
• przeprowadzenie analizy przepisów prawa w obszarze uprawnień organów ścigania w zakresie dostępu do informacji prawnie chronionych, w zakresie niezbędnym do wykonywania zadań mających na celu zwalczanie przestępczości gospodarczej, w tym podczas wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych;
• dokonanie przeglądu przepisów penalizujących czyny karalne w zakresie najistotniejszych aspektów przestępczości gospodarczej pod kątem adekwatności obowiązujących sankcji względem strat powodowanych przez tego rodzaju przestępczość;
• przygotowanie koncepcji wspólnych specjalistycznych szkoleń obejmujących poszczególne obszary przestępczości gospodarczej.

Jak duże jest zagrożenie przestępczością gospodarczą w Polsce?

Z policyjnych statystyk wynika, że w roku 2013 zostało wszczętych 92 151 postępowań przygotowawczych w obszarze przestępczości gospodarczej. Wartość ta jest większa w porównaniu z rokiem 2012 o 9 769 wszczętych postępowań (82 382), co stanowi wzrost o 11,9%. W tym samym okresie liczba przestępstw stwierdzonych kształtuje się na poziomie 154 505 i jest o 9,2% większa niż w roku ubiegłym, tj. 141 483 (2012 r.). Biorąc pod uwagę liczbę przestępstw wykrytych w roku 2013, który był na poziomie 137 531, jednostki terenowe Policji uzyskały wykrywalność na poziomie 88,8 %. Wartość ta jest o 3,6% mniejsza niż w roku 2012. Odnotowano również spadki w ogólnej liczbie podejrzanych i tak w roku 2013 (37 885) było ich o 6 540 mniej niż w 2012 roku, (44 425) co stanowi spadek o ponad 14%.

Które z przestępstw gospodarczych są według policyjnych statystyk popełniane najczęściej?

Z dotychczasowych analiz wynika, iż jest to ogólnie pojęty obrót gospodarczy. Typowym elementem większości przestępstw gospodarczych jest mechanizm  oszustwa stypizowany w art. 286 kodeksu karnego, którego przedmiotem może być praktycznie każda dziedzina szeroko rozumianego życia gospodarczego.

Które z przestępstw gospodarczych są dla organów ścigania przysłowiową kulą u nogi? Z jakimi rodzajami przestępstw gospodarczych Policja sobie nie radzi czy też radzi sobie słabo i z czego to wynika?

Biuro Służby Kryminalnej Komendy Głównej Policji nie zgadza się z tezą, iż pewna kategoria przestępstw może być przysłowiową „kulą u nogi” dla organów ścigania. Co do zasady nie możemy jako Policja dopuścić do sytuacji, kiedy mielibyśmy sobie z czymś nie poradzić. W każdej sytuacji trzeba podejmować adekwatne działania, które byłyby dobrą odpowiedzią na zmieniające się trendy przestępczości. Przykładem powyższego może być wzrost cyberprzestępczości jako elementu szybkich zmian cywilizacyjnych i związane z powyższym starania kierownictwa Policji ukierunkowane na przygotowanie profesjonalnej kadry. Należy podkreślić, że w wyniku prowadzonych czynności, w tym analizie i monitorowaniu spraw prowadzonych przez jednostki terenowe Policji, przeprowadzania cyklicznych ocen problematyki przestępczości gospodarczej, Biuro Służby Kryminalnej KGP nie spotkało się z sytuacją, którą opisuje cytowane przysłowie. Zdarzają się przypadki trudnych, wielowątkowych i wielopłaszczyznowych spraw, gdzie modus operandi działania sprawców stanowi novum dla organów ścigania, niemniej jednak dzięki wykorzystaniu wszelkich dostępnych narzędzi oraz współpracy pomiędzy podmiotami, w tym podmiotami zagranicznymi, na bieżąco są diagnozowane i rozwiązywane tego rodzaju przypadki. Priorytetem jest organizowanie szkoleń oraz paneli dyskusyjnych – również z instytucjami zewnętrznymi, w szczególności z Komisją Nadzoru Finansowego, Generalnym Inspektorem Informacji Finansowej oraz Głównym Inspektorem Farmaceutycznym.

Czy w strukturach organizacyjnych jednostek terenowych Policji planowane jest zwiększenie liczby etatów w komórkach zwalczających przestępczość gospodarczą?

W dniu 31.10.2012 r. Minister Spraw Wewnętrznych Jacek Cichocki zatwierdził dokument pt. Główne kierunki i priorytety dla działu administracji rządowej –sprawy wewnętrzne na rok 2013. Minister wśród pierwszoplanowych priorytetów polecił opracowanie i wdrożenie Programu przeciwdziałania przestępczości gospodarczej, co nałożyło na Komendanta Głównego Policji obowiązek podjęcia działań organizacyjnych, zmierzających do wzmocnienia Wydziałów dw. z PG. W związku z powyższym powołano Zespół ds. planowania i oceny efektywności pracy Policji. Efektem prac ww. Zespołu było opracowanie katalogu mierników dla komend wojewódzkich/Stołecznej Policji. Katalog zatwierdził Komendant Główny Policji nadinsp. Marek Działoszyński. W ramach priorytetu III pt. Ochrona interesów obywatela, przedsiębiorców i Skarbu Państwa poprzez skuteczniejszą walkę z przestępczością gospodarczą w zadaniu pierwszym: Podjęcie działań zwiększających skuteczność ujawniania przestępstw gospodarczych, w tym popełnianych w cyberprzestrzeni oraz ścigania ich sprawców znajduje się miernik nr 10 udział funkcjonariuszy komórek organizacyjnych zajmujących się wykonywaniem czynności dochodzeniowo-śledczych oraz operacyjnych w obszarze zwalczania przestępczości gospodarczej w ogólnej liczbie funkcjonariuszy faktycznie zatrudnionych w garnizonie, określany procentowo. Zakładane jest uzyskanie w poszczególnych garnizonach Policji w okresie 2013-2015 wartości ≥4%.

Jakie kryteria decydują o przyjęciu policjanta do pełnienia służby w pionie PG?

O tym czy dany funkcjonariusz zostanie przyjęty do pełnienia służby w komórkach dw. z przestępczością gospodarczą decyduje przede wszystkim kierownik danej jednostki w uzgodnieniu z kierownikiem komórki, biorąc pod uwagę wymagania w zakresie wykształcenia, kwalifikacji zawodowych i stażu służby, jakim powinni odpowiadać policjanci na stanowiskach komendantów Policji i innych stanowiskach służbowych oraz warunków ich mianowania na wyższe stanowiska służbowe określone w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 czerwca 2007 r. Niewątpliwie pożądaną cechą u kandydata do pracy w komórkach dw. z PG jest wykształcenie ekonomiczne lub prawnicze. Przy wyborze mogą być brane pod uwagę ponadto inne czynniki, np. cechy charakteru, znajomość języków obcych czy dotychczasowy staż pracy. Ważnym jest także, aby funkcjonariusz starający się po przyjęcie do służby w komórkach dw. z PG sam miał świadomość - stanowisko Biura Służby Kryminalnej KGP specyfiki tej służby oraz potrzeby cyklicznego dokształcania się. Ustawicznie zmieniające się przepisy regulujące obrót gospodarczy nie pozwalają na spoczęciu na laurach.

Czy, mając na uwadze szerokie spektrum postępowania dowodowego, szczególnie w zakresie zabezpieczenia dowodów cyfrowych, sprzętu komputerowego, przewiduje się opracowanie jednolitych algorytmów zakreślających ramy postępowania policjanta?

Podobnie jak w przypadku innej kategorii przestępstw, bardzo ważne dla interesów prowadzonego postępowania karne-go są wyniki pierwszych czynności wykonanych przez Policję, które mają na celu zabezpieczenie dowodów cyfrowych w sprawie oraz sprzętu komputerowego. Należy podkreślić, że błędy popełnione w tym czasie mogą zaprzepaścić jakiekolwiek szanse na wykrycie sprawcy.

Wbrew pozorom niezwykle istotną czynnością dowodową jest właściwe przesłuchanie pokrzywdzonych i świadków (szczególnie tych, którzy na co dzień są użytkownikami komputerów, będących np. przedmiotem przestępstwa), jak i zabezpieczenie tych komputerów do badań. Ważne jest też, aby przyjmując zawiadomienie o przestępstwie, kiedy istnieje taka potrzeba nie zapomnieć o uzyskaniu stosownego wniosku o ściganie sprawcy.

W sprawach, w których występują „cyberdowody”, zasady ich procesowego zabezpieczania regulują w § 69 Wytyczne nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 roku w sprawie wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów[6].

Przy wykonywaniu czynności procesowych w przedmiotowym obszarze należy zwrócić szczególną uwagę na kilka elementarnych zasad:

1. jeśli istnieje taka możliwość, czynności zabezpieczenia dowodów cyfrowych należy wykonywać przy pomocy biegłego lub osoby posiadającej wiedzę specjalistyczną w tym zakresie;
2. w celu ujawnienia i zabezpieczenia śladów działania sprawcy (w tym danych mogących doprowadzić do jego identyfikacji) należy właściwie zabezpieczyć komputer:

• gdy komputer jest wyłączony nie zaleca się uruchamiania komputera w celu dokonania jego oględzin lub przeszukań, gdyż uruchomienie to może w określonych przypadkach doprowadzić do zatarcia śladów;
• uruchomiony komputer zaleca się wyłączyć poprzez odcięcie zasilania (niekiedy przeprowadzenie procedury wylogowania z systemu może doprowadzić do utraty istotnych śladów działania sprawcy);
• oprócz sporządzenia dokumentacji procesowej, należy zwrócić uwagę na konieczność prawidłowego zabezpieczenia komputera pod względem technicznym, w sposób uniemożliwiający dostęp do niego osobom nieuprawnionym (wykluczając przy tym późniejsze potencjalne podejrzenie dokonania nieuprawnionej ingerencji już po zabezpieczeniu komputera przez Policję);

3. w przypadku posiadania przez świadka innych dowodów popełnienia przestępstw (zrzuty pulpitu, zapisane treści korespondencji mailowej itp.), należy dokonać ich zabezpieczenia;
4. w zależności od okoliczności ujawnionych w toku realizacji powyższych czynności, o ile uzasadnia to specyfika konkretnego przypadku, podjąć właściwe działania zmierzające do ustalenia sieciowych śladów działania sprawcy (zwrócenie się do operatorów telekomunikacyjnych, dostawców internetowych itp.);
5. po formalnym wszczęciu postępowania przygotowawczego za pośrednictwem właściwej prokuratury, zwrócić się do właściwych podmiotów o przekazanie danych wskazanych w punkcie 3, a po ich uzyskaniu, w zależności od ustaleń, podjąć dalsze czynności.

W sierpniu 2013 roku Biuro Służby Kryminalnej Komendy Głównej Policji opisane powyżej zasady zabezpieczania „cyberdowodów” przekazało w formie wytycznych zalecanych do realizacji do komórek dochodzeniowo-śledczych w jednostkach Policji.

Źródło: Kwartalnik Prawno-Kryminalistyczny Szkoły Policji w Pile nr 19/2014, s. 65-70.